6. Kronika Galla Anonima o Wyszogrodzie

Opis zdobycia Wyszogrodu przez wojska Bolesława Krzywoustego znajduje się w najstarszej kronice polskiej autorstwa Galla Anonima. Jest to poza tym najstarszy opis ziemi bydgoskiej[6].

Księga III. Ostatni rozdział. Rok 1113. Przybywszy na pogranicze Pomorza, gdzie niejeden inny książę nawet z dużym wojskiem by się zawahał, Bolesław pospieszył naprzód z wybranym rycerstwem, pozostawiając resztę wojska, gdyż powziął zamiar, by nagłym napadem zająć gród Wyszegrad [Visegrod], jako że grodzianie nie spodziewali się tego i nie ubezpieczyli się. Gdy zaś przybyli nad rzekę[7], która wpadając do Wisły oddzielała od nich ów gród leżący w widłach rzecznych, wtedy jedni zaczęli szybko jeden przez drugiego przepływać rzekę, a drudzy spośród Mazowszan [mianowicie] przybywali Wisłą łodziami. W ten sposób doszło do tego, że z nieświadomości większe straty poniesiono w bratobójczej walce, niż wyniosły one w ciągu [następnych] dni ośmiu przy oblężeniu grodu na skutek działań nieprzyjacielskich. Gdy się wreszcie całe wojsko zebrało wkoło grodu i przygotowano już rozmaite przyrządy potrzebne do zdobywania miasta, załoga, obawiając się uporczywej zawziętości Bolesława wobec wrogów, poddała się uzyskawszy gwarancję bezpieczeństwa i w ten sposób uniknęła zemsty Bolesława i śmierci. Gród ów zajął Bolesław w ciągu ośmiu dni i przez następne osiem dni pozostał w nim, by go umocnić i [na stałe] zatrzymać w swych rękach; a pozostawiwszy tam załogę, ruszył stamtąd i obiegł drugi gród (...).

Przed tymi wydarzeniami Wyszogród należał do pomorskiego księstwa nakielskiego. Po zakończonej kampanii całość weszła w skład Wielkopolski.

5. Początki grodu

Geneza grodu wiąże się z umacnianiem węzłowego punktu strategicznego, leżącego nad Wisłą na pograniczu polsko-pomorskim przez stronę polską do 1037-1038 r., lub po tych latach już przez stronę pomorską. Niektórzy historycy uważają, że miał on zastąpić, jako ośrodek lokalnej administracji, starszy gród w podbydgoskich Strzelcach Dolnych.

Pierwotny Wyszogród był grodem pierścieniowatym (wklęsłym) o średnicy 130 m. Otoczony był wałem zbudowanym w konstrukcji rusztowej oraz fosą. Po pożarze, prawdopodobnie wywołanym przez najazd wojsk Władysława Hermana w 1090-1091 r. został odbudowany i nieco powiększony (średnica 148 m, powierzchnia ok. 172 a). Jednak i ten gród nie przetrwał długo, bowiem został spalony w czasie trwającego osiem dni oblężenia prowadzonego przez Bolesława Krzywoustego w 1113 roku.

4. Wyszogród - legenda o św. Wojciechu

Według legendy w 997 r. w Wyszogrodzie zatrzymał się Święty Wojciech zmierzający z misją chrystianizacyjną do Prusów. Miał on wówczas konsekrować kaplicę pod wezwaniem Marii Magdaleny. Nie istnieją jednak żadne naukowe przesłanki, które potwierdzałyby istnienie grodu już pod koniec X wieku.

Z pobytem św. Wojciecha wiąże się żywa legenda, która znajduje odzwierciedlenie w starych dokumentach kościelnych. Mianowicie w wizytacji kościelnej parafii fordońskiej przez bpa Hieronima Rozdrażewskiego z roku 1588 stwierdzono, że św. Wojciech wraz z bratem Gaudentym i mnichem Boguszem w drodze do Prus zatrzymał się w 997 r. przez kilka dni w Wyszogrodzie u miejscowego komesa i poświęcił tu niewielką, nowo wybudowaną kaplicę oraz nauczał, odprawiał msze św. i chrzcił.

Czy było tak w istocie, trudno stwierdzić. Być może nie było jeszcze grodu, lecz istniała osada. Można wykazać, że niezależnie od wyboru drogi św. Wojciecha do Prus – lądowej lub wodnej (Wisłą) – Wyszogród leżał na jego trasie.

Miejscowości związane z pamięcią o świętym Wojciechu (m.in. Wyszogród, Jeżewo, Grabowo, Gródek, Lipinki, Bobowo, Gorzędziej, Święty Wojciech – obecna dzielnica Gdańska) topograficznie położone są prawie w równych odległościach (30 km – dziennej normie marszu w średniowieczu) lub wielokrotnościach tych odległości. Jeśli podroż przebiegała Wisłą – o czym świadczy żywot św. Wojciecha („książę Chrobry dał Wojciechowi łódź i trzydziestu wojów na drogę"), to w Wyszogrodzie dotarł on do Wisły, a dalszą podróż odbywano już łodzią zgodnie z prądem rzeki.

Tak więc pobyt św. Wojciecha ma pewne przesłanki merytoryczne, a o tym, że legenda była żywa, świadczy zbieżność herbu Fordonu (miasta – następcy Wyszogrodu) z Poraj, którym pieczętował się św. Wojciech.

3. Lokalizacja Wyszogrodu

Grodzisko znajduje się na terytorium administracyjnym Bydgoszczy, na urwistym, lewym brzegu Wisły, ok. 1,5 km na północny wschód od ujścia Brdy. Szczyt grodziska góruje ponad 20 m nad poziomem rzeki Wisły. Z wierzchołka rozpościera się ciekawa panorama zakola Wisły oraz Brdyujścia. Warto zaznaczyć, że rzeka Wisła w tym miejscu osiąga swoją kulminację zachodnią, a na przeciwległym brzegu znajduje się rezerwat ornitologiczny "Mała Kępa Ostromecka". Trudno oprzeć się wrażeniu, że lokalizacja obiektu jest specjalnie stworzona dla kontroli ruchu na Wiśle.

Obiekt o średnicy ok. 190 m jest wyraźnie zaznaczony w terenie. Widoczne są:

•  wał zewnętrzny o charakterze zaporowym i wysokości względnej 3-4 m (pierwotnie wynosiła 5-6 m),
•  fragment wnętrza z wałem wewnętrznym (35 m szerokości),
•  sucha fosa (szer. 10-28 m, głębokość 6 m),
•  wjazd od strony północnej

Na podstawie badań wykopaliskowych można przyjąć w przybliżeniu, że obecna wysokość wałów wynosi 2/3 stanu pierwotnego.

Grodzisko ma dwie kulminacje wysokościowe. Na wierzchołku północno-wschodnim w czerwcu 1997 r. ustawiono krzyż jubileuszowy na pamiątkę 1000-lecia wyprawy św. Wojciecha do Prus, który według kultywowanej od średniowiecza legendy miał w Wyszogrodzie zatrzymać się na postój i poświęcić kaplicę pw. św. Magdaleny.

Z uwagi na postępującą w ciągu wieków erozję rzeczną, obecne pozostałości to niewielka część – około 1/5 dawnego grodu, który niegdyś zajmował powierzchnię ok. 1 ha. Gród niegdyś zbudowano bezpośrednio nad brzegiem rzeki, zapewne nie spodziewając się tak dużego wpływu erozji. Rzeka przez stulecia wcinała się w brzeg, powodując obrywanie się skarpy. Przyspieszenie tego procesu przyniosła budowa w 1879 r. portu rzecznego w Brdyujściu, która spowodowała przesunięcie nurtu Wisły w kierunku północnym. Obecnie proces erozji jest zahamowany wskutek regulacji rzeki i istnienia zbiorników retencyjnych (m.in. włocławskiego).

Pozostałości ziemne grodu są dobrze zachowane, gdyż od czasu jego zniszczenia w 1330 r. w zasadzie jest to obiekt opuszczony, który nie doznawał ingerencji osadniczych, ani rolniczych.

2. Wyszogród

Wyszogród – dawniej gród położony na lewym brzegu Wisły w strategicznie ważnym miejscu na pograniczu pomorsko-kujawskim. Sprawował kontrolę nad drogą wodną Wisły i węzłem drogowym wiodącym z Kujaw na Pomorze Gdańskie oraz ziemię chełmińską. W związku z tym był przedmiotem długotrwałych sporów i walk kujawsko-pomorskich. Grodzisko znajduje się na terenie Fordonu – dzielnicy Bydgoszczy.